تهجد محمد (قرآن)یکی از فضایل پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله، تهجد و شب‌زنده‌داری ایشان بود. در این مقاله ایات مرتبط با تهجد حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله معرفی می‌شوند. فهرست مندرجات۲ - توصیه خداوند به تهجد ۳ - آثار تهجّد پیامبر ۳.۱ - آمادگی دریافت وحی ۳.۲ - تمجید خدا ۳.۳ - حضور قلب ۳.۴ - مقام شفاعت ۴ - آداب تهجّد پیامبر ۴.۱ - استغفار ۴.۲ - تسبیح ۴.۳ - تلاوت قرآن ۴.۴ - دعا ۴.۵ - ذکر خدا ۵ - احکام تهجّد پیامبر ۶ - زمان تهجّد پیامبر ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - آگاهی خداوند به تهجد پیامبرتهجد و شب زنده‌داری پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، مورد توجه و آگاهی خداوند: إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ ....پروردگارت می‌داند که تو و گروهی از آنها که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا می‌خیزند؛ خداوند شب و روز را اندازه گیری می‌کند؛ او می‌داند که شما نمی‌توانید مقدار آن را (به دقت) اندازه گیری کنید (برای عبادت کردن)، پس شما را بخشید؛ اکنون آنچه برای شما میسر است قرآن بخوانید او می‌داند بزودی گروهی از شما بیمار می‌شوند، و گروهی دیگر برای به دست آوردن فضل الهی (و کسب روزی) به سفر می‌روند، و گروهی دیگر در راه خدا جهاد می‌کنند (و از تلاوت قرآن بازمی مانند)، پس به اندازه‌ای که برای شما ممکن است از آن تلاوت کنید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خدا «قرض الحسنه» دهید (در راه او انفاق نمایید) و (بدانید) آنچه را از کارهای نیک برای خود از پیش می‌فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت؛ و از خدا آمرزش بطلبید که خداوند آمرزنده و مهربان است! ۲ - توصیه خداوند به تهجدبيدار شدن از خواب در دل شب، براى تهجّد و قرائت قرآن، توصيه خدا به محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله: يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا. ۳ - آثار تهجّد پیامبر۳.۱ - آمادگى دريافت وحىدستور خداوند به پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله براى تهجد و قيام در شب، به منظور مهيّا شدن، جهت دریافت وحی: قُمِ اللَّيْلَ ... إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا. مقصود از «قولًا ثقيلًا» وحى است. ۳.۲ - تمجيد خداتمجيد خداوند از پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، به دليل بيدارى و اقامه نماز شب، در بخشى از شب: الَّذِي يَراكَ حِينَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ. همان کسی که تو را به هنگامی که (برای عبادت) برمی‌خیزی می‌بیند و (نیز) حرکت تو را در میان سجده‌کنندگان!. منظور از «حين تقوم» قيام پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در شب، براى اقامه نماز شب است. ۳.۳ - حضور قلبتهجّد و شب‌زنده‌دارى محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله، مايه زدودن اشتغالات دنيايى و ازدياد صفای قلب وى: إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلًا . مقصود از «ناشئة اللّيل» بنا بر روايتى نماز شب است واز مجموع «أشدّ وطئاً و أقوم قيلًا» استفاده مى‌شود كه شب، فرصتى مناسب براى انقطاع از اشتغالات دنيايى است كه باعث پريشانى قلب مى‌شود و نيز توجّه به خدا است كه موجب حضور قلب مى‌شود. ۳.۴ - مقام شفاعتتهجّد و شب‌زنده‌دارى محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله، عاملى براى نيل آن حضرت به مقام شفاعت: ۱. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ ... عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً. و پاسی از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد! . مراد از «مقام محمود» مقام شفاعت است. ۲. ... وَ مِنْ آناءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ ... لَعَلَّكَ تَرْضى.پس در برابر آنچه می‌گویند، صبر کن! و پیش از طلوع آفتاب، و قبل از غروب آن؛ تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور؛ و همچنین (برخی) از ساعات شب و اطراف روز (پروردگارت را) تسبیح گوی؛ باشد که (از الطاف الهی) خشنود شوی! جمله «لعلّك ترضى»، به شفاعت تفسير شده است. ۴ - آداب تهجّد پیامبر۴.۱ - استغفارتهجّد و شب‌زنده‌دارى محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله، همراه با استغفار به درگاه ربوبى: إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ ... وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ. پروردگارت می‌داند که تو و گروهی از آنها که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا می‌خیزند؛ خداوند شب و روز را اندازه گیری می‌کند؛ او می‌داند که شما نمی‌توانید مقدار آن را (به دقت) اندازه گیری کنید (برای عبادت کردن)، پس شما را بخشید؛ اکنون آنچه برای شما میسر است قرآن بخوانید او می‌داند بزودی گروهی از شما بیمار می‌شوند، و گروهی دیگر برای به دست آوردن فضل الهی (و کسب روزی) به سفر می‌روند، و گروهی دیگر در راه خدا جهاد می‌کنند (و از تلاوت قرآن بازمی مانند)، پس به اندازه‌ای که برای شما ممکن است از آن تلاوت کنید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خدا «قرض الحسنه» دهید (در راه او انفاق نمایید) و (بدانید) آنچه را از کارهای نیک برای خود از پیش می‌فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت؛ و از خدا آمرزش بطلبید که خداوند آمرزنده و مهربان است! ۴.۲ - تسبيحتهجّد و نماز شب پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، همراه با تسبیح و تنزیه خدا: ۱. ... وَ مِنْ آناءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّكَ تَرْضى.پس در برابر آنچه می‌گویند، صبر کن! و پیش از طلوع آفتاب، و قبل از غروب آن؛ تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور؛ و همچنین (برخی) از ساعات شب و اطراف روز (پروردگارت را) تسبیح گوی؛ باشد که (از الطاف الهی) خشنود شوی! ۲. إِنَّما يُؤْمِنُ بِآياتِنَا الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً .... ۳. ... وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ. مقصود از «ادبار السّجود» يك ركعت وتر است در آخرشب. ۴. ... وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ. گفته شده: مقصود از «و من اللّيل فسبّحه» نماز شب است. [۲۷]
كشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۴۲.
۵. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا. و در شبانگاه برای او سجده کن، و مقداری طولانی از شب، او را تسبیح گوی!. منظور از «و سبّحه» نماز شب است. ۴.۳ - تلاوت قرآنپيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، موظّف به تهجّد و شب‌زنده‌دارى، همراه با تلاوت قرآن: قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ ... فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ .... ۴.۴ - دعاپيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، موظّف به تهجّد در دل شب، همراه با دعا و نیایش به درگاه الهى: وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ ... وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصِيراً. و پاسی از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد! و بگو: «پروردگارا! مرا (در هر کار،) با صداقت وارد کن، و با صداقت خارج ساز! و از سوی خود، حجتی یاری کننده برایم قرار ده!» ۴.۵ - ذكر خداتهجّد پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله همراه با ياد و ذکر خدا، از توصيه‌هاى خداوند: قُمِ اللَّيْلَ ... وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ .... ۵ - احكام تهجّد پیامبروجوب تهجّد و نماز شب بر پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، افزون بر واجبات ديگر: ۱. وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَيِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ ... مقصود از «زلفاً من الّيل» تهجّد است كه بر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله واجب بوده است. ۲. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً. و پاسی از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد! ۳. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ. و در بخشی از شب او را تسبیح کن، و بعد از سجده‌ها! ۴. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ. (همچنین) به هنگام شب او را تسبیح کن و به هنگام پشت کردن ستارگان (و طلوع صبح)! ۵. يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا. ۶. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا. و در شبانگاه برای او سجده کن، و مقداری طولانی از شب، او را تسبیح گوی! ۶ - زمان تهجّد پیامبربه پا داشتن نيمى از شب يا كمتر يا بيشتر از آن، براى تهجّد و عبادت، سفارش خدا به محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله: قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا. ۷ - پانویس۸ - منبعمرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۹،ص۳۱۳، برگرفته از مقاله «تهجد محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله». مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن،، ج۲۶، ص۲۰۳، برگرفته از مقاله «تهجد محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله». |